101 yıl önce hizmete giren mega proje…

Tahtta kaldığı 33 yıl boyunca, yıkılmaya yüz tutan bir devleti ileri seviyelere taşıyan 2. Abdülhamid’in en önemli projelerinden biriydi Hicaz Demiryolu.

Ondan önce Osmanlı topraklarında inşa edilen ilk demir yolu İskenderiye-Kahire hattında hizmete alındı. İngilizlerin, dönemin Mısır valisinin desteğiyle gerçekleştirdiği bu projeyi, Anadolu ve Rumeli’de inşa edilen demir yolu hatları takip etti.

Osmanlı coğrafyasındaki demir yollarından, gerek uzunluğu gerek askeri, siyasi ve ekonomik potansiyeli nedeniyle en önemlisi Hicaz Demiryolu’ydu.

Hacca gitmeyi kolaylaştıracak, ticaretin artmasını sağlayacaktı

Şam ile Der’a arasındaki demir yolunun inşa fikri, Alman asıllı Amerikalı mühendis Charles Zimpel tarafından Kızıldeniz ve Şam’ı birleştirme düşüncesine dayanıyordu. Bu teklif, Osmanlı’nın siyasi ve iktisadi şartları nedeniyle hayata geçirilemezken, İstanbul’la Hicaz’ı birleştirecek bir hattın yapımına dair birçok proje hazırlandı.

Sultan Abdülhamid, Osmanlı padişahı olmasının yanı sıra taşıdığı İslam halifesi unvanı gereği Hicaz’a çok önem veriyordu. Bu unvanın verdiği gücü kuvvetlendirmek, İslam coğrafyasının birliğine katkı sunmak için demir yolu projesi hayati bir önem taşıyordu.

Hicaz Demiryolu Projesi, uzak coğrafyalardaki Müslümanlar arasında büyük bir sevinçle karşılandı. Proje sayesinde daha fazla Müslüman, daha kısa sürede Hac vazifesini yerine getirebilecekti. Dini açıdan sağlayacağı kolaylıklar kadar gündeme gelmese de demir yolu projesinin en önemli amaçlarından biri, asker sevkiyatının daha hızlı gerçekleştirmekti.

Proje, milli bir politika olduğundan Osmanlı topraklarındaki servetin, sanayinin ve ticaretin artmasına da katkı sağlayacak, hattın geçtiği yerler gelişecekti.

Demir yolu inşaatı için Komisyon-ı Ali

Projenin hayata geçirilmesine karar verilen 2 Mayıs 1900’de İstanbul’da, Komisyon-ı Ali kuruldu. Bizzat padişahın başkanlık ettiği komisyon, demir yolu inşaatı çalışmalarında yetkili kılınan bir kurumdu.

Komisyon, hattın inşası, çalışmalar için gerekli olan ray, vagon, travers, lokomotif, çimento, kireç̧ gibi ürünlerin temini, mühendis ve memurların tayini, çalışmada görev alanların maaşlarının ödenmesi ve bütün faaliyetlerin denetlenmesi görevlerini üstlendi. Bu komisyonun yanı sıra Şam, Beyrut ve Hayfa’da da komisyonlar kuruldu.

İnşa süreci nasıldı?

Hicaz Demiryolu’nun inşasına, Sultan Abdülhamid’in tahta çıkışının 25. yıl dönümüne denk gelen 1 Eylül 1900’de başlandı. Hattın genişliği rayların dahilinden itibaren 1 metre 5 santim olarak belirlendi.

Müzeyrib-Der’a arasındaki 11 kilometrelik bölüm, 1 Eylül 1901’deki törenle açıldı. Böylece hattın tamamlanan ilk bölümü de gün yüzüne çıktı.

Hattın tamamlanan ikinci bölümü Der’a-Zerka kısmıydı. Bu bölümün de resmi açılışı 1 Eylül 1902’de yapıldı. Bu açılışın ardından 17 Kasım 1902’de, hattın 20 kilometrelik bölümü Zerka-Amman kısmı tamamlandı. 1 Eylül 1903’te Şam-Der’a hattından tam bir yıl sonra hat, Maan’a kadar ulaştı.

Eylül 1906’ya gelindiğinde Şam-Hicaz hattında 800 kilometrelik mesafe tamamlandı. Tebük/El-ula kısmının da bitirilmesinin ardından, gayrimüslimlerin buradan öteye geçmesi yasak olduğundan kalan kısımda Müslüman işçiler görev aldı.

Eylül 1908’e gelindiğinde hattın uzunluğu bin 464 kilometreye ulaştı, maliyeti de 3 milyon lirayı geçmişti.

Bağış kampanyasını Sultan Abdülhamid başlattı

Osmanlı İmparatorluğu dışında sürdürülen bağış kampanyaları, daha çok Osmanlı diplomatik temsilcilerinin bulunduğu ülkelerde yoğunlaşıyordu.

Mısır dışında, Fas, Rusya, Çin, Cava, Sumatra gibi Müslümanların yaşadığı bölgelerden Hicaz Demiryolu’na bağış yapılmıştı.

Ülke içindeki kampanyayı 50 bin liralık bağışıyla bizzat Sultan Abdülhamid başlattı. Üst düzey yöneticiler, din adamları, memurlar ve iş insanları da demir yolu hattı için bağışlar yaptı. Ziraat Bankası kredilerinin de önemli bir yer tuttuğu inşa sürecinde, hattın maliyetinin yaklaşık üçte biri yurt içi ve yurt dışı bağışlarla karşılanmıştı. Bağışta bulunanlar için madalyalar hazırlanırken, bu sayede motivasyonun artması sağlanıyordu.

101 yıl önce açıldı

Hicaz Demiryolu 450 kilometrelik Medine-Mekke bölümü bedevi saldırıları, emperyalistlerin politikaları nedeniyle bir türlü hayata geçirilemedi. Bu nedenle hac vazifesinde sağlanacak olan kolaylık sınırlı kaldı, hattın en büyük katkısı askeri alanda kendini gösterdi.

Hicaz Demiryolu’nun 1 Eylül 1908’deki açılışın ardından, Hayfa-Şam hattında her gün, Şam-Medine hattında haftada 3 gün seferler düzenlenmeye başlandı.

Hattın inşası sırasında 2 bin 666 kâgir köprü ve menfez, 7 demir köprü, 9 tünel, 96 istasyon, 7 gölet, 37 su deposu, iki hastane ve 3 atölye yapıldı.

Sultan Abdülhamid’in Hazreti Peygamber’e saygısı

Sultan 2. Abdülhamid, başından sonuna büyük emek verdiği ve her aşamasıyla bizzat ilgilendiği Hicaz Demiryolu’nun Medine’ye yakın kısımlarında ise müthiş bir inceliğe imza attı.

Mukaddes topraklarda gürültülü çalışılmasının Hazreti Peygamber’in ruhaniyetini rahatsız edeceğini düşünen Sultan Abdülhamid, ray altına keçe döşetmişti.

Grafik: Şeyma Özkaynak