Osmanlı Devleti, vakıf müessesinin en yaygın ve etkin olduğu dönem olarak biliniyor. Osmanlı, kendinden önceki devletlerin kurumlarından faydalanırken, daha önce kurulan vakıf anlayışını dünyaya örnek olacak şekilde mükemmelleştirdi.

Özellikle 14. ve 16. yüzyıllarda sultan merkezli olarak teşekkül ettirilen vakıflara, 16. yüzyıldan sonra dikkate değer büyüklükteki kadın vakıfları eşlik etti.

Yaşanan bu süreç Osmanlı’nın vakıf anlayışında yaşanan değişikliği gösterirken, 17. yüzyılda devletteki saltanat sistemi değişikliği de kadın merkezli vakıf anlayışının gelişmesine katkı yaptı.

İlk vakfiye bir kadına ait

Osmanlı’da hayır işlerinde kadınların etkisi gözle görülür derecede büyük. O dönemlerden günümüze ulaşan ilk vakfiyenin bir kadına ait olması da bunun en önemli örneklerinden.

Bu eser Bizans İmparatoru 3. Andronikos Palaiologos’un kızı olan ve Orhan Gazi ile evlenen Asporça Hatun’a ait. Vakfiye 1323’te düzenlendi. Vakfedilen mülklerin gelirlerine ilişkin de bazı şartlar konuldu. Bunlar ise şöyle sıralanıyor:

“Pazartesi ve cuma geceleri üç hafızın Asporça Hatun ve çocuklarına Kur’an okuması, Ramazan ve Kurban bayramlarında fakirlere yemek dağıtılması, her yıl okunacak mevlidin kendisi ve çocuklarının ruhuna bağışlanması, kandil gecelerinde kandillerin yakılması.”

Hayır işlerinde adı duyulan kadınlar

Osmanlı’da vakıf kurmada ve hayır işlerinde en çok adı geçen kadınlar ise şöyle:

“2. Bayezid’in validesi Gülbahar Hatun, 2. Bayezid’in oğlu Şehşinşah’ın annesi Hüsnüşah Hatun, Yavuz Sultan Selim’in annesi Gülbahar Hatun, Kanuni Sultan Süleyman’ın annesi Hafsa Valide Sultan, kızı Mihrimah Sultan, eşi Haseki Hürrem Sultan, 3. Murat’ın annesi Nurbanu Sultan, 3. Mehmet’in annesi Safiye Sultan, 1. Ahmet’in eşi 4. Murat ve Sultan İbrahim’in anneleri Kösem Mahpeyker Sultan, 4. Mehmet’in annesi Hatice Turhan Sultan, 4. Mehmet’in eşi Rabia Gülnuş Emetullah Sultan, 1. Mahmut’un annesi Salih Sultan, 3. Mustafa’nın eşi Mihrişah Sultan, 2. Mahmut’un eşi Bezmialem Sultan, Sultan Abdülaziz’in annesi Pertevniyal Sultan.”

Padişah eşi ve annesi olan kadın banilerin (kurucu) en çok bilinenleri ise Haseki Hürrem Sultan, Bezmialem Sultan, Kösem Mahpeyker Sultan ve Pertevniyal Sultan.

Haseki Hürrem Sultan

Bir döneme damgasını vuran Haseki Hürrem Sultan, Osmanlı tarihinde vakfettiği eserlerle de adından söz ettirdi. En büyük eseri ise İstanbul’da Haseki semtinde bulunan cami, medrese, mektep, imaret ve darüşşifadan oluşan külliyesi.

Kariye ismiyle bilinen tekkeyi medreseye çeviren Hürrem Sultan, Ayasofya yakınlarındaki çifte hamamın da banisiydi. Hürrem Sultan’ın eserleri sadece İstanbul’da değil, Osmanlı’nın hakim olduğu kutsal beldelerde de mevcuttu. Kudüs, Mekke ve Medine’de çok sayıda vakfiyesi bulunan Haseki Hürrem Sultan’ın Kudüs’teki imareti, insanlara yemek verilen ve diğer ihtiyaçlarının temin edildiği bir vakfiyeydi.

Ayrıca, Kanuni Sultan Süleyman da eşinin ölümünden sonra Mekke ve Medine’de imaretler ve Edirne’ye su getirterek çeşmeler yaptırdı. 

Kösem Mahpeyker Sultan

Devletin idari gücünü uzun süre elinde tutan Kösem Sultan’ın gelirinin büyüklüğü de dikkat çekiyor. Kösem Sultan büyük gelirini cömertçe hayır işlerinde harcarken, hapishanelere giderek borçluların borçlarını ödediği biliniyor.

Hizmetindeki kızların çeyizini hazırladığı bilinen Kösem Sultan’ın en önemli hayır eserlerinden biri Üsküdar Çinili Cami. Bu camiye ilave okul, çeşme, darülhadis, çifte hamam, Anadolu Kavağı Mescidi, Şehremini, Yenikapı ve Beşiktaş yaptırdığı çok sayıda çeşmesi bulunuyor. Kösem Sultan’ın hacıların su ihtiyaçlarının karşılanması, Haremeyn’de fakirlere yardım edilmesi için vakıf tesis ettiği de biliniyor. İstanbul’da Büyük Valide Han da onun vakfiyeleri arasında.

Bezmialem Sultan

Osmanlı’nın ihtişamlı kadın vakıflarının son temsilcilerinden olan Bezmialem Sultan’ın vakfettiği bilinen eserler şöyle:

“Bugün hala faaliyetlerini sürdüren Şehremini’deki Gureba-yi Müslimin Hastahanesi, Mekke’deki Gureba-yi Müslimin Hastanesi, Cağaloğlu’nda hala faaliyette olan Valide Mektebi, Bezmialem Valide Mektebi, Bezmialem Valide Sıbyan Mektebi, Dolmabahçe Camii, Gureba Hastanesi Camii, Galata Köprüsü ve Osmanlı coğrafyasında çok sayıda çeşme.”

Pertevniyal Sultan

Pertevniyal Valide Sultan’ın en önemli vakfiyesi kendi adıyla anılan külliyesi. Fatih Aksaray’da inşa edilen bu külliyede cami, mektep, muvakkithane, sebil ve türbe bulunuyordu.

Hayırseverliğiyle ünlü olan Pertevniyal Sultan’ın vakıflarına gelir sağlamak amacıyla sur dışında bulunan tarlalar, sur içindeki bazı dükkanlar, Üsküdar Paşalimanı’ndaki erzak ambarları arkasındaki boş arsa, Tırhala, Yenişehir, Alasonya, Persepe, Florina’daki çiftlikleri, Bursa’da ipek fabrikası, Bahçekapı’da şehremaneti önündeki arsalar, Galata’da bazı arsalar gibi birçok mülk kendisine tahsis edildi.

Kaynak: AA