Ramazan ayına özgü huzur dersleri (huzur-ı hümâyûn), Osmanlı Devleti’nin geleneklerinden biri. Tefsir dersleri olarak da bilinen dersler, padişahın huzurunda yapılırdı. Başta amacı padişahın ilmini artırmak olsa da farklı işlevleri de olan derslere, devletin durumu ne olursa olsun, zayıf ya da güçlü, ara verilmezdi.

Daha önce benzer dersler yapılsa da ilk huzur dersi, 1759’da III. Mustafa’nın döneminde yapıldı. Sultan, ramazanın ilk on günü her ikindiden sonra alimlerle aynı yerde otururdu. Allah’ın gözünde herkesin kulluk makamında olması nedeniyle padişah da diz çökerek otururdu. Huzur derslerinde sadrazam, vezirler, haremden kadınlar hazır bulunurdu.

Yıl boyunca yapılan hazırlıklarla huzur derslerini verecek olan mukarrir (huzur dersi veren alim), halkın bir derdi varsa onu padişaha bildirmek için toplardı. Dersi dinleyen kişi sayısı 5 ile 15 arasında değişirdi. Bu kişilere muhatap denirdi. Hem mukarrirler hem de muhataplar, bilgi düzeyi yüksek kişilerden oluşurdu.

Mukarrir ve muhataplar neye göre seçilirdi?

Mukarrir ve muhataplar, şeyhülislamın teklifi ve padişahın onayıyla derse katılırdı. Ramazan ayında tefsiri yapılacak ayet ve tartışılacak konular şeyhülislam tarafından önceden seçilir ve iki üç ay önce hazırlıklar başlatılırdı.

Aynı zamanda şeyhülislam, padişahın kabul etmeyeceğini düşündüğü kişileri teklif olarak padişaha sunmazdı.

Kişilerin seçimi için mutlaka şu şartlar gerekliydi:

“Müderris olması, çokça talebeye ve okuttuğu derslerde bilgi sahibi olması, uzmanlığı ile çevresinde iyi tanınmış olması.”

Huzur dersleri nerelerde yapılırdı?

Topkapı Sarayı ve Dolmabahçe Sarayı’nda bulunan köşkler huzur derslerinin verileceği yerler olarak seçilirdi. Fakat ilerleyen zamanlarda ders yapılan saraylar ve köşkler genişledi.

Bazı mekanlar deniz kıyısında bulunması bazıları ortasında süs havuzu olması nedeniyle tercih edilirdi. Yani, derslerin yapılacağı mekanların da huzur verici olmasına dikkat edilirdi.

Huzur derslerinde oturma düzeni nasıl belirlenirdi?

Huzur derslerinin amacı kültürü ve bilgi düzeyini geliştirmek olduğu için sıralama da ilim seviyelerine göre yapılırdı.

Derslerde, mukarrirler için rahle ve minderler hazırlanırdı. Ancak muhataplar diz çökerek yere otururdu. Mukarrir yerine geçtiğinde, padişahlar da koltuğundan iner ve muhataplarla birlikte diz çökerek dersi dinlerdi.

Derslerde genellikle 1 mukarrir ve 5-15 kişi arasında sayıları değişen muhataplar olurdu. Huzur derslerine katılamayan alimler için 3 farklı toplantı daha düzenlenirdi. Bunlar, her ramazan sekiz defa toplanan “Mutad Meclisleri”, ramazan ayının sonlarında toplanan “Mukarrir Meclisleri”, işleri dolayısıyla mutad meclislerine katılamayanlar için ise “Husus Meclisleri”ydi.

Nezaketsiz davranana sürgün

III. Mustafa tarafından başlatılan huzur derslerinde ödül sistemi de vardı, ceza sistemi de…

Derse katılan mukarrirlere 30 altın lira ve muhataplara ise 20 altın lira verilirdi. Derslere gereken özeni göstermeyenler veya dersin gerektirdiği gibi davranmayanlar sürgün edilirdi. Buna örnek gösterilen olay ise şu:

“Dürrizade Mustafa Efendi’nin ramazan sonunda Bozcaada’dan sürgün edilmesi.”

Fas’ta hala yaşatılıyor

Huzur dersleri, 3 Mart 1924’te halifeliğin kaldırılmasına kadar devam etti. Gelenek Osmanlı için son bulmuş olsa da geleneği hala sürdüren farklı coğrafyalar bulunuyor.

Arapçası “Mağrip” olan dersler, Fas’ta her ramazan ayında düzenleniyor. Fas kralı II. Hasan tarafından 1963 yılında tekrar başlatılan dersler, her ramazan devam ediyor.